Przygotowania do procesu

Drogę do procesu 108 męczenników II wojny światowej otworzyło dochodzenie w sprawie męczeńskiej śmierci biskupa Michała Kozala. W 1986 r. podczas dyskusji nad jego męczeństwem dwóch konsultorów Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych niezależnie od siebie wysunęło myśl, by przy przyszłej kanonizacji biskupa Kozala dołączyć Towarzyszy męczenników, którzy ponieśli śmierć w podobnych okolicznościach. Myśl tę podjął biskup włocławski Henryk Muszyński. W dniu 8 kwietnia 1988 r. skierował on pismo do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych, prosząc o kompetentne wskazówki w tej kwestii. Prefekt Kongregacji, kard. Pietro Palzzini, pismem z dnia 11 maja 1998 r. udzielił odpowiedzi. Wskazał, że z punktu widzenia Kongregacji istnieje możliwość przeprowadzenia procesu beatyfikacyjnego towarzyszy męczenników przez trybunał diecezji we Włocławku po uzyskaniu zgody kompetentnych biskupów diecezjalnych. Należy wybrać te osoby, które chociaż w różnych miejscach i okolicznościach, zostały zamordowane przez tego samego prześladowcę - tzn. przez nazistów hitlerowskich z nienawiści do wiary katolickiej. O każdym kandydacie do chwały ołtarzy należy przeprowadzić osobny proces o męczeństwie i zebrać stosowne materiały. Następnie wszyscy ci Słudzy Boży winni być beatyfikowani, by później podczas kanonizacji mogli być dołączeni jako towarzysze bł. Michała Kozala. Do ich kanonizacji nie może dojść, jeżeli nie udowodni się cudu otrzymanego za przyczyną wzywanych wszystkich męczenników.

Taka formuła została przyjęta przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 1 grudnia 1989 r. Po bliższym rozeznaniu problemu Konferencja Biskupów Diecezjalnych w dniu 28 lutego 1991 r. zorganizowanie i przeprowadzenie procesu przekazała biskupowi włocławskiemu - to z jego diecezji pochodził biskup Michał Kozal. 16 maja 1991 r. biskup włocławski mianował postulatora generalnego w osobie ks. dr. Tomasza Kaczmarka, który podjął wstępne prace organizacyjne.

Kuria włocławska skierowała pismo do wszystkich kurii diecezjalnych w Polsce, sugerując wyszukanie po pięciu kandydatów, którzy ponieśli śmierć w czasie II wojny światowej i cieszą się sławą męczeństwa. W pierwszej wersji mieli to być niemal sami kapłani diecezjalni. Następnie dołączono przedstawicieli zakonów i zgromadzeń męskich i żeńskich. Dnia 3 października 1991 r. we Włocławku, pod przewodnictwem ks. dr. T. Kaczmarka odbyło się pierwsze spotkanie przedstawicieli diecezji i niektórych zakonów. Zgłoszono wówczas 3 biskupów, 43 kapłanów diecezjalnych, 6 kapłanów zakonnych, 1 alumna diecezjalnego, 1 kleryka zakonnego, 1 brata zakonnego i 1 osobę świecką – razem 54 osoby. Brakowało przedstawicielek zgromadzeń żeńskich oraz osób świeckich. Dnia 19 października 1991 r. we Włocławku odbyło się kolejne spotkanie 33 wicepostulatorów. Postulator poinformował wówczas, że ma zgłoszonych 60 kandydatów z 12 diecezji, 14 zakonów i zgromadzeń zakonnych oraz 7 osób świeckich. Postanowiono, by poszukiwać nowych kandydatów spośród sióstr i osób świeckich. Zadanie to zlecono o. Gabrielowi Bartoszewskiemu OFMCap. Termin inauguracji procesu, a także uroczystej sesji przewidziano na niedzielę 26 stycznia 1992 r. - w rocznicę narodzin dla nieba bł. Michała Kozala.

W trakcie dalszych przygotowań do procesu wyłoniono grono 92 osób. Biskup włocławski Henryk Muszyński listę tę wraz z odpowiednim pismem przedłożył Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. To dykasterium po zbadaniu sprawy wydało reskrypt z dnia 16 stycznia 1992 r., zezwalający na prowadzenie procesu.

Proces na terenie diecezji

Uroczysta publiczna sesja rozpoczynająca proces o życiu i męczeństwie kandydatów do chwały ołtarzy odbyła się w katedrze włocławskiej 26 stycznia 1992 r. Przewodniczył jej upoważniony do prowadzenia procesu biskup Henryk Muszyński, ordynariusz włocławski. Podczas sesji został zaprzysiężony trybunał mianowany wcześniej przez biskupa włocławskiego, a przysięgę złożyli postulator generalny i wicepostulatorzy. Od początku zdawali sobie oni sprawę z tego, że niemożliwe jest, by jeden trybunał włocławski w krótkim czasie był w stanie przeprowadzić proces o 92 kandydatach do chwały ołtarzy. Postanowiono więc, by zgodnie z praktyką sądową w zainteresowanych diecezjach powołać trybunały rogatoryjne, czyli pomocnicze.

W trakcie procesu głównego we Włocławku i procesów rogatoryjnych w poszczególnych diecezjach, niektórzy biskupi lub przełożeni zakonni zgłaszali nowych kandydatów. W związku z tym Kongregacja reskryptem z 10 lipca 1992 r. zezwoliła na dołączenie 22 nowych kandydatów. W późniejszym czasie jeszcze dwukrotnie występowano o dołączenie nowych kandydatów. W konsekwencji dochodzenie diecezjalne obejmowało 118 Sług i Służebnic Bożych. Była to najwyższa liczba zgłoszonych kandydatów do beatyfikacji. Jednak podczas prac trybunałów okazało się, że w przypadku niektórych kandydatów nie zdołano zebrać wystarczającego materiału świadczącego o ich męczeństwie. W związku z tym w stosunku do 20 kandydatów zawieszono dalsze prowadzenie procesu.

Swojego rodzaju rekordem był czas prac procesowych, które zamknęły się w dwóch latach. Zgromadzone akta procesowe wraz z tłumaczeniami na język włoski liczyły ok. 96 tys. stron. Dotyczyły one m.in. zaprzysiężonych zeznań 779 świadków męczeństwa, zaprzysiężonych zeznań 221 biegłych historyków, archiwistów i z innych pomocniczych dziedzin, 695 dokumentów bezpośrednich dotyczących męczeństwa, kilkudziesięciu wotów na piśmie cenzorów teologów, pomijając już inne dokumentacje.

Uroczyste zakończenie dochodzenia diecezjalnego, po zebraniu wszystkich procesów rogatoryjnych z diecezji, miało miejsce we Włocławku 26 stycznia 1994 r.

Prace nad procesem w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych

W marcu 1994 r. akta procesu 98 męczenników II wojny światowej zostały przewiezione do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Rzymie. Dnia 22 marca 1994 r. w Kongregacji dokonano urzędowego otwarcia procesu i nastąpiło przygotowanie kopii publicznej. Sprawa procesu męczenników II wojny światowej dekretem Kongregacji z dnia 18 listopada 1994 r. została powierzona relatorowi generalnemu Kongregacji, o. prof. Ambrogio Eszer OP, wybitnemu specjaliście i znawcy problemów Europy Środkowej i II wojny światowej. Po przeprowadzeniu wszystkich spraw formalnych postulator generalny, przy współpracy wicepostulatorów, rozpoczął przygotowanie tzw. Pozycji o męczeństwie (Positio super Martyrio). W ciągu trzech lat żmudnej pracy zostały przygotowane i wydrukowane 4 woluminy o ogólnej objętości 3232 strony. Zostały one złożone w Kongregacji w styczniu 1998 r. Dnia 20 listopada 1998 r. odbył się kongres teologów-konsultorów, którzy przedyskutowali kwestię męczeństwa Sług Bożych. Wynik dyskusji członków Kongresu był jednomyślny, wszyscy (9) obecni w tajnym głosowaniu opowiedzieli się za uznaniem męczeństwa Sług Bożych. Również kongregacja kardynałów i biskupów w dniu 16 lutego 1999 r. jednomyślnie potwierdziła męczeństwo. Dekret o męczeństwie 108 męczenników II wojny światowej został ogłoszony w obecności Jana Pawła II (promulgowany 26 marca 1999 roku).

Beatyfikacja 108 męczenników

Beatyfikacja odbyła się podczas uroczystej Mszy św. 13 czerwca 1999 r. w Warszawie na pl. Józefa Piłsudskiego. Prośbę o wyniesienie do chwały ołtarzy przedstawił J. Em. ks. Józef kardynał Glemp, Prymas Polski. Biskup włocławski dokonał przedstawienia Sług Bożych. Mówił m.in.: "Grono 108 Sług i Służebnic Bożych, męczenników Kościoła w Polsce z okresu II wojny, którzy złożyli heroiczne świadectwo wierności Bogu w czasie prześladowania za wiarę ze strony ateistycznego nazizmu hitlerowskiego, to 3 biskupów, 52 kapłanów diecezjalnych, 26 kapłanów zakonnych, 3 alumnów seminariów duchownych, 7 braci zakonnych, 8 sióstr zakonnych i 9 wiernych świeckich. Tworzą oni cztery grupy – stany Kościoła: pasterze, duchowieństwo świeckie, rodziny zakonne oraz świeccy. [...] 108 Sług i Służebnic Bożych ukazuje obraz Kościoła w Polsce, który w czasie prześladowania za wiarę składał świadectwo wierności Bogu i Jego prawu, łącząc ofiarę swojego życia z ofiarą Zbawiciela. Ich ofiara pozostaje ciągle żywa, wzmacnia naszą wiarę i jest dojrzałym owocem posiewu przelanej krwi św. Wojciecha, biskupa i męczennika”. Ojciec Święty wypowiedział formułę beatyfikacji obejmującą również osoby Sług Bożych Reginy Protmann i Edmunda Bojanowskiego, która brzmiała następująco:

Spełniając życzenie naszych braci: Józefa Glempa, Arcybiskupa Metropolity Warszawskiego, Juliusza Paetza, Arcybiskupa Metropolity Poznańskiego i Bronisława Dembowskiego, Biskupa Włocławskiego, jak również wielu innych braci w biskupstwie oraz licznych wiernych, za radą Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych, naszą Władzą Apostolską zezwalamy, aby odtąd Czcigodnym Sługom Bożym: Reginie Protmann, Edmundowi Bojanowskiemu oraz Antoniemu Julianowi Nowowiejskiemu, Henrykowi Kaczorowskiemu, Anicetowi Koplińskiemu, Mariannie Biernackiej i stu czterem towarzyszom męczennikom z okresu drugiej wojny światowej przysługiwał tytuł błogosławionych i aby ich święta obchodzono w miejscach i w sposób określony przez prawo. Dla Reginy Protmann będzie to corocznie 18 stycznia, dla Edmunda Bojanowskiego 7 sierpnia, dla Antoniego Juliana Nowowiejskiego, Henryka Kaczorowskiego, Aniceta Koplińskiego, Marianny Biernackiej i stu czterech towarzyszy męczenników z okresu drugiej wojny światowej dzień 12 czerwca. W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.

W homilii Ojciec Święty powiedział między innymi: “Dziś właśnie świętujemy to zwycięstwo, świętujemy zwycięstwo tych, którzy w naszym stuleciu oddali życie dla Chrystusa, oddali życie doczesne, aby posiąść je na wieki w Jego chwale. Jest to zwycięstwo szczególne, bo dzielą je duchowni i świeccy, młodzi i starzy, ludzie różnego pochodzenia i stanu. [...] Gdy bowiem dokonujemy tego uroczystego aktu, niejako odżywa w nas wiara, że bez względu na okoliczności we wszystkim możemy odnieść pełne zwycięstwo dzięki Temu, który nas umiłował (por. Rz 8, 37). Błogosławieni męczennicy wołają do naszych serc: Uwierzcie, że Bóg jest miłością! Uwierzcie na dobre i na złe! Obudźcie w sobie nadzieję! Niech ta nadzieja wyda w was owoc wierności Bogu we wszelkiej próbie”.